Jumat, 28 Juli 2023

MORIS NUDAR KABÈNAIN


Atu sai kabe-nain ne'ebe diak inportante moris tuir normas ka regulamentu ne’ebé kesi-mentin nudar fen ho laen no responsavel ba nia-oan sira ka membru familia iha uma laran tuir promesa ne’ebé halo iha Altar santu nia oin molok atu sai fen ho laen ne’ebé lolos. Entertatu moris hanesan kaben-nain objetibu principal maka tenke iha gerasaun, nudar nai nia lian fuan ne’ebe haktuir lolos iha libro jenésis katak iha lorno ba da-neen nai maromak halo Adaun tuir nai nia ilas rasik no nune nai haree katak adaun mesak sei lafurak entaun naimaromak hasai Adaun nia nosen karuk hodi hodi halo nain adain nia kabèn ka nia parseiru ne’ebe akompanha nia to’o mate. [i], iha familia adaun no eva iha oan mane nain rua no seluk tan adaun lidera uma-kain. Forma familia ka harii uma kain laos buat ne’ebe  sente de’it relasaun biologiku hodi goja de’it, lae.  Buat hirak ne’e hotu akontese tanba natureza ema moris nian ne’ebe nai maromak mak halo hela, nune atu kompriende didiak maka ita halo reflesaun badak ne’ebe hamosu ho deit pergunta Maibe iha pergunta saida mak kabèn?, tansa mak tenke kabèn?, oinsa ho responsabilidade ba kabèn ne’e rasik/ kasamentu, tuir  buat ne’ebé hakerek iha biblia antigu testamentu no testament foun?

Tuir livru genejia katak maromak halo lalehan ho rai no buat hotu maibe la kmane, wainhira mundu laiha ema, hafoin Nai Maromak kria ona ema maibe ema mane mesak deit ema ho naran koñesidu  Adaun, se-kmanek-liu wainhira ho ninia sorin ka doben ne’ebé haran Eva husi nia nosen sorin. Ohin loron ema mane ka feto ida lamoris mesak kecuali iha misaun ruma ka nia nainain rasik mak hakarak moris mesak maibe iha Nai Maromak nia lian haten nanis ona katak mane ida sei hosik nian inan ho aman hodi ba moris hamutuk ho nia kabèn nune sira nain rua sai ema ida deit ona… ii .  

Sebab itu seorang laki-laki akan meninggalkan ayahnya dan ibunya dan bersatu dengan isterinya, sehingga keduanya menjadi satu daging. Mereka keduanya telanjang, manusia dan isterinya itu, tetapi mereka tidak merasa malu. Kej 2:24-25.

Nudar iha lia sagrada eskrutura ne’ebe bai-bain realiza iha tempu kazamentu iha segunda leitura ne’ebe Nai Jesus hateten haruka halo tuir katak  noivu no noiva hanete hadomi-malu iha kualker tempu ka situasaun…[ii]i .

 

1.    Kazamentu

Lia fuan kazamentu hosi disionario portugues sutantivu maskulino katak união legima de homen e mulher. Liafuan kazamentu mai husi lian latin katak casa ho lia portugues casa = katak uma, nune difinisaun kazamentu husi igereja katoliku tuir lei (katekismus igereja katolik) KIK 1983 kan. 1055§1, juramentu entre ema nain rua ka noivu no noiva moris hamutuk.  Hosi dokumentu konsili vaticano [iii]i , nune ita bele dehan katak kazamentu ne’e nudar  harii umakain ka forma familia foun ida iha bairu laran ka  aldeia ida uo sosiadade ida. Elementu husi forma familia ne’e mai husi aman, inan no oan sira. Sira sai nukleu kiik ida iha sosiadade nia leet. Hanesan ema kristaun katoliku noivo no noiva lori malu ba iha Nai Maroka nia uma krede hodi hakotu lia hamutuk iha ema lubun no nai lulik nia oin  katak laen ho feen nu’udar parseru ka par ida ne’ebé kesi ona hamutuk ho kadeli aliansa ne’ebé jura iha ema barak nia oin, katak  saida de’it iha kualker situasaun moris-nian, simu malu nafatin  atu diak ka at, tenki obdese ba malu hanesan feen no hanesan laen, moris hamutuk iha uma kain ida.

 

Objetivu kazamentu ka forma familia

Objetivu husi kazamentu ka forma familia iha pontu  3 mak hanesan; a) moris diak ka bein star ba laen ho feen, b) iha gerasaun no c) responsabilidade ba oan sira.

Maibe atu haree klean oitoan kona ba objetivu harii uma kain katak forma familia[iv], basá familia maka sai fundasaun sosiadade nian familia ida moris tuir regra sociadade no mós familia nia papel inportate iha sosiadade idania laran, ohin loron ema kabèn tuir lei ne’ebé iha ona, tanntu Kristaun ou religiaun sira seluk iha mundu rai klaran ne’e.

Kabènain diak tenke halo tuir malu ka  fielidade ba moris nu’udar kazal nian, basa nain rua ne’e sai ida deit ona, laos tan ema rua, tan kesi ona ho domin metin tanba domin maka aliserse ba kabènain sira. Iha uma kain ida ne’ebé moris hakmatek tenki halo tuir regulamentu tradiisonais ka natureza ba kabènain sira rasik.

 Atu familia moris fiel ba malu iha tempo diak no tempo aat nia laran, mak dahuluk tenki;

 Laen ho Feen Prontu atu fó perdua ba-malu

Normalmente iha uma kain ida la sees husi konflitu kiik sira ka diskusaun sira ne’ebé potensia konflitu idea dala ruma mosu mós violensia, maibe hanesan feen ho laen, entre nain ruka ka liu balun sente sai vitima no balun fali sente sai maksalak, liafun xave ne’ebé atu hamohu konflitu hirak ne’e ka semak sente nian nudar agresor ou buka lia uluk prontu husu perdaun, no ida ne’ebé sente vitima ba hahalok husi laen ka feen prontu fó perdaun. Tanba ita hotu halo sala iha ita nia umala-ran rasik ka bairu ou iha dalan ka servisu fatin. Ne’e hatudu katak  ita hakanek ema seluk nia laran, ou kontrariu  ema seluk mak halo nuneʼe mai ita iha fatin ne’ebé deit. Maibe ita lalika rai odiu vingansa ba malu laos ita tauk, laos ita rende, maibe hanesan humanu ne’ebé moris iha mundu ne’e ita hotu presiza fó perdua ba malu, atu nune konflitu labele sai naruk no susar liu tan. Kuandu ita fó perdua ho neon holaran, ita sei la hirus tan ba ema neʼebé hakanek ita-nia laran ita sente legah ka kaman iha ita nia sentementu. Tanba iha dutrina fiar katoliku ka kristaun tomak ita komunga perdua ba ita nia funu-baluk no reza ba sira atu moris hodame, ita labele komunga dutrina seluk ne’ebé dehan katak  matan selu matan, liman selu liman,...nst ka Ita labele “selu aat ho aat”.

*     Laen ho feen presiza haraik-an ba-malu

Ita dala ruma susar hakraik-an hanesan feen ho laen, maibe ita tenki hanoin ita-nia familia ne’ebé durante ita forma hodi lao too mai ohin loron ita lori sofremetu barak. Se ita haraik-an no hatudu respeitu ita-nia kabèn feto ka kabèn mane.  Laos katak ita hakrai-an ne’e hakneak hodi bensa nia ain… laos, ....ida ne’e laos. Maibe hatudu ita-nia jestu domin husi ita-nia hahalok lor-loron ba malu ho diak atu nune oan no memebru familia hotu bele banati hahalok diak sira ne’e. Ou labele sente katak ida mak loos liu no ida seluk mak sala, lae, buka solusaun bolu malu ba kuartu laran hodi koalia ba malu.

Feen ho laen tenki hatudu laran-maus ba malu iha umalaran

Moris nudar kabe-nain ka iha ona feen ka laen mesmu iha problema barak ne’ebe ita hasoru ita tenki hasoru ho fuan  boot no simu ho liman rua  hodi simu rejultadu ho laran maus mesmu dalaruma feen koali bark liu nia laen maibe tenki iha pasesia hodi hanoin kakutak malirin ou iha feen ka laen koali ho hirus husik nia hirus ba too tempu balun koali ho nia ho mamar ka hatan ho liafuan mamar. Hodi hatudu laran luak ba malu no agradese iha kualker situasaun.

Umakain ida moris hakmate no tahan too tempo nia rohan tenkei halo tuir buat simples sira tuir mai ne’e

1.       Koalia ba malu ho prankamente wainhira iha buat ruma akontese ne’ebé hatudu katak moruk, buka solusaun ho ulun malirin la presiza hakilar malu ka baku malu, dada-malu ba iha parte justisa, ne’e halokon tempu e buka solusaun ne’ebé hamosu fali problema, xavi ne’ebé kapaz maka hakalma tiha an buka malur tuur koalia balu, perdua ba malu karik iha buat ruma ne’ebé naksalak, tanba ita ema moris la prefeitu.

 

2.       Labele tau hanoin negative ba malu. Kabenain ne’ebé diak tenke halakon deskunfia malu   hadok malu oras hirak nia laran, maibe dalan diak maka husu took klarifikasaun ba malu saida mak difikulta ba malu purexemplu keta ohin iha pertuba ruma iha dalan ka servisu fatin tantu feen ka laen ho kalma no iha pasensia; mama/papa tansa tarde los ne’e, ou diak hatun nerbozu hatu-hotu hakaba hasoru iha iha odamatan komprementa tiha kaer liman dada tuur tiha  hamaus beijo foin husu mama/papa tansa ohin tarde loos ne’e? pasti responde ho ulum malirin no ita hetan kedas problema nia hun.

 3.       Respeita malu, lia fuan respeita malu laos liafuan mamuk maibe nakonu ho signifika ne’ebé lori ema ba moris harmonia nia laran, se feen lancatik ona maibe moras-atan tan, nia nafatin feen, kait ka selingkuh ne’e hanesan ita koko,  bani nia isin iha bani nia hela fatin bani wen sente midar maibe fo hela ita nia mate.

 4.       Fiar malu, katak hanesan feen ho laen fiar ba malu; ne’e inportate wainhira, se la fiar malu influensia negative husi parte seluk bele sobu lalais familia.

 5.       Paciesia ba malu inportante tebes wainhira elementu iha familia nia laran paceinca ba malu, mesmu servisu todan iha uma laran moris ekonomia la subsiente meibe iha paciencia maka semanan buat hotu.

 6.       Hadok-an  husi lia anin ka influencia husi  pessoal seluk bele kedok familia hodi sobu malu, basá influncia ka lia anin ne’e hanesan inimigu boot familia ida moris hakmatek ou ser haesan kabènain diak. Ohin loron familia barak naksobu lori-malu ba iha tribunal too ikus solusaun la simu malu dalan diak fahemalu, maibe ida ne’e laos resolve problema ser hanesan kabènain diak lakon ona konfiansa husi ida ba ida laiha konfirmasaun klaru husi parte ida ba parte seluk.

 7.       Badinas buka finacero, hanesan airiin boot iha familia ka uma kain maka laen ne’ebé fera ruin hodi buka  ai-han ba moris lor-loron nian ba nececidade tomak. Liu husi servisu kolen ka hisik kosar maka foin hetan, maibe ohin loron laos deit mane maka buka osan maibe feto mos servisu  hodi suporta familia uma laran ou parte feto no mane ka hanesan laen ho feen buka hotu osan hodi suporta familia uma laran hodi moris ne’ebé laiha keributan iha familia ida nia laran.

 8.       Tulun  malu, feto ho mane tulun malun ka suporta malu hodi hanaruk destinu familia ka umakain nian,  laen tenke tulun-nia feen hodi  halo servisu ne’ebé nia feen nian no mos feen sira mos tenke tulun sira nia laen; nune’e  sira hodi tau lisuk matan ba oan sira ne’ebé hanesan harapan masa depan familia ka uma kain ida nian.

 9.     Buka tuir malu, atu evita hahalok ka hanoin negative mosu iha  pensamentu tenke buka tuir ka kontaktu malu, mesmu loron ida deit mai tenke telephone ba malu por exemplo molok meu dia kontaktu malu, ita ba han iha umaka ka han iha liur deit (restorente), ou mai tarde husu tuir oras too ona sedauk fila ka? Atu nune sente iha espiritu magnitiku ne’e maskas.

 10.   Labele hadook an ba malu iha tempu naruk nia laran atu familia ka membru uma kain feto ka mane labele monu ba tentasaun nia liman, hodi hafahe ka hamosu buat ruma  ba uma-kain nakfera,  tan sececidade hanesan humanu presiza malu (nececidade bilogiku), tanba realidade uma-kain balun latahan kleur ne’e husi faktor bilogiku, bele halo pasangan ida hanoin selingkuh ou hola tan feto seluk, ikus familia la moris felisidade mosu deit maka infelicidade.

 11.   Koalia ho oin mamar no midar, nu’udar feen ka laen hasee malu ho oin mamar, komprementa malu ho oin midar tunjukan senyuman manis ba laen ka feen no oan sira ka familia tomak iha umalaran, atu nune ema hotu tau laran metin hanesan inan ka aman iha uma kain ida.

 Liafuan kabèn nain transforma harii familia

Kabèn ka kazamentu nudar symbol solene ne’ebé selebra husi parte riatuais tradisionais no moderna, katak  kazamentu ne’e  ema nain rua moris hamutuk iha tempu naruk nia laran hodi tau matan ba oan sira be mai ka iha ona atu nune harii familia ida ne’ebe moris ho harmonia. Difinisaun familia tuir mundu moderna agora no definisaun husi ema mutin sira katak familia mak nukleu kiik ida iha sociedade nia laran no membru sira mai husi familia inan, aman no oan sira.  Kontextu  familia tuir ema timor ka Tuir lisan timor nia katak familia maka grupu ka lisan ida ne’ebé ho nia naran proprio nanis ona, iha familia nia laran membru sira maka husi uma kain ne’ebé mahon iha uma lisan ne’e nia okos. katak familia mai husi  membru lubun ida ka grupu ida, diferente difinisaun familia husi mundu weste ka occidental nian. Ema timor membru familia mai husi, inan no aman, inan kiik no aman kiik (husi parte inan no aman nian) maun ho alin, bazeia ran gerasaun nian. 

Uma kain  harmonia ka hakmatek

Atu uamakain moris hakmatek, iha mundu modernu agoran susar atu  identifika umakain ida moris hakmatek hela de’it, konflitu makas mak mosu husi uma kain sira ka ema kabènain sira, maibe presiza ita tau atensaeun ba ita nia atetude , hahalok no karakter (AHK) indifidu rasik liu husi atetude ita nota ka deskonfia ema seluk emosaun, liu husi hahalok ita foin hatene ema seluk nia asaun no husi karaktek hatu katak idifidu ida la hanesan ho individu sira seluk, wainhira atu haree klean nu’udar ema fiar nain ita haree saida eskreve iha biblia, katak ho lian Indonesia dehan Cinta dan kasih sayang  tanba domin nuka hirus

Feen ho laen la sees husi konflitu kiik sira

Nudar humanu ne’ebé moris iha mundu ne’e la sees husi konflitu iha nia moris tomak, tanba liafuan konflitu geral hanesan konflitu idea, wainhira hanoin idea ne’ebé lahanesan hamosu ona konflitu entre ema rua ou nain rua baleten,……. mesmo nia moris ho alegria ka ksolok tebes maibe iha buat ruma dala ruma halo hela nia deskontetente entaun ne’e hamosu konflitu intrapessoal sira, hakait fali ba kabènain sira nia moris hanesan laen ho feen konflitu kiik ne’ebé la rejulta buat ruma signifikativu ne’e  buat normal mesmo rejulta buat ruma lamerese halo entre feen ho laen ne’ebé hakanek isin lolon balaun, maibe hanesa feen ho laen sei iha perdua ba malu, hodi simu malu nafatin hatutan tali familia nian nafatin, wainhira akontese liu tiha ida ne’ebé mak sente nian hanesan maksak ka hanesan aggressor sente moe wainhira nia hakat ba konvense fali ida seluk ka feen ou laen, maibe atu fundamenta liu hau nia hanoin sira ne’e ita uja teoria siklu violensia ne’ebé iha iha buat tolu;

1.       Faze aumenta tensaun ka sunu malu

2.       Faze esplosaun

3.       Faze rekonseliasaun domin

ü  Faze aumenta tensaun katak sentementu ta’uk, estres, lafiarmalu oitoan ne’e buat normal ne’ebe mosu iha laen ho feen nia let wainhira iha atetude no hahalok ruma ne’ebé prejudika feen ka len deskonfia, bele hamosu konflitu kiik sira hanesan husu-malu, haksek-malu,….

ü  Esplosaun iha tensaun husi haksesuk-malu sira iha leten bele hamosu esplosaun ka meledak kemarahan hodi rejulta feen ka laen sai vitima, hanesan feen ka laen atu foti dezisaun ruma dalaruma tetu-ba tetumai hodi sukat konsekuensia dezisaun refere, hanoin ba kiik oan sira nia future, liu-liu feen sira (feto)…..

ü  Rekonsialiasaun domin, iha faze hatudu ita-nia humanismu ne’ebé rekoinese ita-nia sala no perdua ba malu hodi simu malu nudar feen ho laen basá hakotu ona lia iha momentu simu sakramentu kabèn nian ne’ebé jura “HAU SIMU O NUDAR HAU-NIA KABÈN HAU HADOMI O IHA TEMPU AAT NO TEMPU DIAK NIA LARAN  LA SOE O TO’O MATE” (ba ema kristaun katolika sira),  xave inportante atu faze rekonselia ne’e la ho diak;

1.       Fundamentu ba prosesu kazamentu  maka lia fuan domin, ne’ebé hateke husi matan prosesu iha kakutak hela iha fuan, dudu ibun koalia no doko husi sentementu hodi dehan katak mundo so doben deit maka iha hau-nia fuan laiha tan seluk, halo ANO ho ANOI sente pinsan sala-sala no hamnasa mes-mesak iha kuartu laran…….

2.       Rona malu, kompriende ba malu no perdua malu, nudar feen ho laen pasencia

malu inportante hodi harii umakain tahan too tinan naruk nia laran.

3.       Garantia no tulun  malu, iha umalaran ka uma-kain, ita garantia ba malu hodi

hatutan iha aspetu seguransa no ekonomia hodi tane as valores prinsipiu kabènin nian iha sociadade nia let.

4.       Edukasaun hanesan factor inportante iha vida social moderna ne’ebé ita ohin

loron lao hela, edukasaun halao ita kompriende ba malu hodi hamoris domin iha ema nain rua nia let hodi tulun oan sira ka prepara oan sira nia futuru.

5.       Iha netik riku soin balun hodi garantia no hatutan moris (Pelumenus iha netik

Uma, Kintal ruma /fatin hela, Transporte ruma, Osan ruma, Hp no seluk-seluk tan…………)

Pontus 5 iha leten ne’ebé hanesan principio geral ida ba moris familia ka umakain ida nian iha era moderna ne’e, molok atu hari uma kain, mane ho feto tenke buka hatene tuir lalaok sira husi sira nia parseiru molok atu desidi hamutuk hodi hari umakain foun ida.

 Uma-kain ne’ebé moris ho felis ka moris kontente

Moris nudar kabènian ho gerasaun ka  oan sira mak prezente kmanek husi nai ninian. Nai Maromak hakarak ita moris iha uma kain ne’ebe felis ka kontente ho buat ne’ebé ita iha. Atu pratika ida ne’e ita tenki iha domingo ba tuir misa rona homilia amo lulik nian ho didiak no lee biblia, hodi buka kkonpriende diferensia hanoin hanesan laen ho feen iha familia nialaran, nune mos laen no feen buka tuir kompreinde lingkungan ka bairu nia karakteristika atu nune ita bele adapta an hahalok diak sira no husi hahalok ladiak sira. Iha buat lobuk balun ita tuir mai hodi lori ita ba moris felis ka kontente iha ida-idak-nia uma kain.

1.    Laʼen tenki hadomi imi-nia feen

Uluk liu hau lori ita ba haree liafun balun Nai nian husi Nai-nai sagrada eskritura ka biblia iha efesus 5:28 ho 29 “Laen sira tenki hadomi sira-nia feen hanesan sira-nia isin rasik. Ema neʼebé hadomi ninia feen hadomi ninia an rasik, tanba la iha mane ida neʼebé odi ninia isin rasik.”. Laen mak nudar xefi falimilia. Nune liafun hirak ne’e eskreve iha Nai nia letura sira liu-liu iha efesus 5: 23 katak  Laʼen neebé diak laos siakteen. Laen hafolin ka valoriza ninia feen no tau matan ba ninia kabènia hakarak ou presiza fízikumente no emosaun nian. Hanesan laen tenki menhibur ninia kaèn feto ka feen iha situasaun traumatika ruma, laos obriga ninia kabèn feto halo tuir kabèn mane ninia hakarak sira.

2.    Feen sira, hatudu respeitu ba imi-nia laen

Kuandu feen ida hatudu respeitu ba ninia laen no apoia laen nia desizaun sira, nia ajuda família atu iha dame, paz no moris harmonia. Se laen halo sala, nia la hatún ninia laen, maibé fohanoin nafatin ho kalma no respeitu[v]. Kuandu nia atu koalia problema ruma, nia buka tempu ne’ebé diak atu koalia ba ninia laen ho respeitu [vi].

3.   Kaben-nain laran metin ba malu

Sebab itu seorang laki-laki akan meninggalkan  ayahnya dan ibunya dan bersatu dengan istrinya, sehinga keduanya menjadi satu dagin Kej. 2:24.

Wainhira igraje katoliku selebra sakramentu kajamentu ka matrimoniu ba umakain foun sira iha primeira litura sempre rona lia fuan “Mane ida sei  husik hela inan ho aman ba moris  hamutuk ho ninia feen, no sira sei sai isin ida deʼit. nune  kabènain sira presiza hakaas sira-nia-an atu hametin  relasaun nudar moris kabèn nian hodi koʼalia ba malu husi fuan ho laran ba malu. Kabènain sira mós tenke laran-metin ba malu hodi la bele hafahe domin ne’ebé sira kuda ona alias labele selingkuh tipis-tipis iha liur. Se kabènain sira la hatudu laran-metin ba malu, neʼe hamosu deit laran-kanek, deskonfiansa ba malu no sobu família.[vii]

4.   Aman no inan sira hanorin sira nia oan

 “Hanorin labarik atu lao iha dalan neebé diak ba nia bainhira nia sai boot, nia sei la sees husi dalan neʼe. PROVÉRBIOS 22:6.

Hau kaer ba asuntu kiik ha leten katak Nai Maromak fó ona responsabilidade boot ba aman ho inan ka papa no mama, hodi hanorin ho didiak ba nia oan ne’ebe deskreve iha objetivu kazamentu nian ihapontu 3 nian katak responsabilidade ba oan sira. Hanorin oan sira, haruka-ba asesu edukasaun ne’ebé ho kualidade, ka responsabilidade nia to nia forma familia foun. Moris iha sosiedade timorense ita iha mós responsabilidade sosial ba lia mate lia moris, iha lisan ka leo rasik no fetcan e umamane no vijinu sira. Tanba ne’e moris hanesan ema timoroan hela iha rai timor, lahaluha timoroan nia kustume lisan ka leo rasik. 

Lia fuan xave

Karik iha akontese ruma iha imi nia familia, labele ho emosaun hasoru maibe hanoin memoria uluk imi liu hamutuk (memoria durante imi namora), ou haree o nia kaben nia foto, ka oan sira, ou hanoin ba oan sira nia futuru, labele hanoin fai terseru parte ka pihak ketiga ne’ebe kosose-an hela ba imi.

 

 

 

 

 



[ii] 1. Jen;1:26, 27,28. 2Jen. 2; 24-25.

[iii] Joao 15:9-17

[iv] Gaudium et Spes §48

 [v] 1pedro 3:4